Plasebo Etkisi

 Plasebo Nedir?

Plasebo kelimesi Latince placēre "memnun olmak, hoşuna gitmek, tatmin olmak" fiilinden türetilmiştir. Günümüzde ise farmakolojik bir faaliyeti olmayan ancak görünüm itibariyle aktif bir ilacın tıpatıp benzeri olan bir madde olarak tanımlanmaktadır.

            Plasebo, gerçek ilaca benzeyen, fakat gerçek bir ilaç olmayan maddelere denir. İlaç olmayıp ilaca benzeyen işlevsiz tedavi; şeker ya da salin solüsyonu gibi bir maddedir. Bu yöntemin hastalığı tedavi etme etkisi olmadığı için, plasebo da bir ilaç değildir. Plasebonun fiziksel anlamda tedaviye yönelik bir gücü yoktur. Sahip olduğu tedavi gücü tamamen hastanın verilen ilacın pozitif etki edeceğini düşünmesi ve olumlu beklenti sonucu ile oluşur. [2]

 Plasebo Etkisi Nedir?

Plasebo etkisi, farmakolojik veya tedavi edici özelliklerinden bağımsız olarak telkin yoluyla etki yapan her türlü yöntem ya da maddenin etkisidir. Plasebo etkisi konusunda birçok çalışma yürütmüş bir psikiyatrist olan Arthur K.Shapiro plaseboyu şöyle tanımlar: “Plasebo, tedavi edilen duruma yönelik spesifik etkisi olmayan madde ya da yöntemdir.” [1]

   Plasebo etkisi genelde plasebonun pozitif etkilerine verilen isimdir. Plasebo etkisi genelde kısa süreli olur. Vücudun kimyasal yeteneği, acıyı dindirme ve bazı diğer semptomlar ile ilgisi olduğu düşünülmektedir. [1]

Brody, plasebo etkisini dört başlıkta tanımlamıştır:

1. Bir tedavinin özgül etkileri dışında kalan özgül olmayan etkileri (bunlara        hekimin ilgisi, dikkati, tavrı, hastanın ve hekimin tedaviden beklentileri, tedavinin ünü, fiyatı ve etkileyiciliği, ortamın özellikleri dahildir ve genellikle “özgül olmayan etkiler” “plasebo etkisi” ile eş anlamlı kullanılmaktadır),
2.  Biyomedikal açıdan etkisiz bir ilacın ürettiği tedavi edici etki,
3.  Bir ilaca yüklenilen ama onun farmakolojik özellikleri ile açıklanamayan tedavi edici etki veya yan etki, 
4.  Tüm tedavilerde ortak olan etki

Brody tüm bu başlıkları ortak bir paydada toplayarak plaseboyu “Hekim açısından tedavi edilen durum için özel bir etkinlik göstermeyeceğine inanılan ve simgesel etkisi için kullanılan bir tedavi biçimi ya da tıbbi tedaviyi hızlandırmayı amaçlayan bir girişim.” olarak tanımlamıştır. [3]

 Plasebo Etkisi Ortaya Nasıl Çıkmıştır?

Doktorlar plasebo etkisini 1700'lerden itibaren psikolojik olarak iyileştirmeyi gerçekleştiren sahte ilaçları fark ettiğinden beri kullanmaktadır. Uygun ilaçlar mevcut değilken, bu ilaçlar kullanılmıştır. Plaseboların inandırıcı olması ve beklentiyi karşılaması için gerçek tedavileri taklit etmesi gerekliydi, bu yüzden onlar şeker haplarının formunu aldılar. Aradan çok zaman geçmeden doktorlar insanları bu yolla kandırmalarının diğer bir faydasının da klinik çalışmalar olduğunu fark ettiler. 1950'lere kadar araştırmacılar plaseboları yeni tedavileri test etmek için kullanıyordu. Örneğin, yeni ürettikleri bir ilacın etkisini test etmek için, deneme sırasında hastaların yarısı gerçek hapı yarısı da aynı görünen plasebo olan ilacı alıyordu. Hastalar gerçek hapı veya plaseboyu aldığını bilmiyordu bu yüzden sonuçlar da ön yargılı olmuyorlardı. Araştırmacılar buna inandı. Eğer yeni ilaç plaseboya kıyasla önemli bir yarar sağlarsa, etkili olduğu kanıtlanırdı.

Plasebo kullanımından ilk söz eden kişi ise Sir Thomas Percival olduğu bildirilmektedir. Percival, plasebo kullanımına 1803 yılında "Tıbbi Etik" adlı yayınında değinmiştir. Daha sonra 181l'de Hooper'ın tıp sözlüğünde de plasebo tanımı yer almıştır. 19.yy'ın sonlarına doğru hekimler plasebo ve plasebo etkisinin farkına varmışlar ve tedavilerinde bu plasebo ilaçlardan yararlanmışlardır. Ancak Louis Pasteur gibi bilim adamlarına göre, belirli hastalıklara neden olan bakterilerin bulunması tıp uygulamalarında plasebolara, inanışlara ve beyin-vücut etkileşimlerine olan ilgiyi azaltmıştır. Diğer taraftan plaseboların, tedavinin bir parçası olmak yerine elimine edildiklerinde problem yarattıklarının anlaşılmasıyla plasebo kullanımına olan ilgi 1950'ler de yeniden artmış ve o yıllarda Beecher, Pepper ve Lasagna plaseboyla ilgili araştırmaların öncülüğünü yapmışlardır. Aynı yıllarda plasebolara ve plasebo etkisine olan ilgi de görüş ayrılıkları beraberinde görüş ortaklığını da getirmiştir. 1960'larda özellikle psikiyatri alanında çalışmayan hekimler tedavilerinde plasebo kullanımını desteklerken, psikiyatristler kendi içlerinde de ayrılarak, plasebo kullanımına karşı çıkmış ya da plasebo kullanımını desteklemişlerdir. [5]

 Tıpta Plasebo

Bugün tüm tıp dallarındaki çalışmalarda, tanım güçlüklerine ve bilinmeyen içeriğine rağmen plasebo etkisinin varlığı genel olarak kabul edilmektedir; tartışılan nokta, onun hangi hastalıklarda ve ilaçlarda ne düzeyde bir etki oranına sahip olduğudur. Plasebo etkisinin cerrahi düzeydeki rahatsızlıklarda bile ortaya çıktığı saptanmıştır. 1959 yılında meme-içi atardamar bağlanmasının koroner hastalığı tedavi ettiğine inanılıyordu. Ama araştırmalar, yalnızca deri kesisiyle %56, sonradan hatalı olduğu ortaya çıkan bu yöntemle ise %63 oranında anginanın tedavi edilebildiğini göstermiştir.

Beecher 1955’te yazdığı klasik makalede; “Ortalama olarak hastaların üçte biri plaseboya yanıt vermektedir. Hatta bu oran bazı bozukluklarda daha da artmaktadır.” şeklindeki yaygın kabul gören plaseboya yanıt oranından bahsetmiştir.  Bu makale postoperatif ağrı, öksürük, angina pektoris, baş ağrısı, deniz tutması, anksiyete, nezle gibi durumları içeren 15 çalışmanın gözden geçirilmesidir. Ortalama olarak bu hastaların %35’i plasebo ile düzelmiştir, ancak çalışmadaki plasebo yanıtı %15-58 arasında değişmektedir. Plasebo etkisi kişiden kişiye, kültürden kültüre, hastalıktan hastalığa ve hatta bölgeden bölgeye de değişiklik göstermektedir. Hekimin plaseboya inanması bile plasebo etkisinin cevabında rol oynamakta ve onun beklentisini artırmaktadır. [1-4]

            Hastanın ruhsal durumu, hastalığı ile ilgili tutum ve davranışları, heyecan derecesi, kendi yorumunun rol oynadığı, ağrı, depresyon, anksiyete ve iştahsızlık gibi semptomların ve bazı otonom sinir sistemi bozukluklarının plaseboya iyi cevap verdiği gözlemlenmiştir. Ancak ateş, organik bozukluklar, midriyazis gibi somatik belirtilerin veya durumların plaseboya cevap vermediği ifade edilmektedir. Dolayısıyla plasebo etkisinde cevabı etkileyen faktörlere de değinmek gerekmektedir. 

Plasebo cevabı etkileyen faktörler;

• Genetiğe bağlı değişkenler

• Çevresel faktörler

• Doktor-hasta etkileşmesi

• Tecrübelerin etkilediği algılar

• Tedavinin yapıldığı ortam, mekan

• Stres, endişe, kaygı

• Tedavi sürecinin zamanı

• Tedaviyi uygulayan kişinin ve hastanın tedaviden beklentileri

• Plaseboyu uygulayan kişiye ait kişisel faktörler

• İlgi

• Sempati

• Empati

• Yakınlık

• Ilımlı olmak

• Prestij

• Hastalığa ait faktörler (örneğin ağrı karakteristiği)

Plasebo uygulandığında, hastalık belirtilerinin düzeldiğini, ruhsal durumunda değişiklik olduğunu söyleyen kişilere plaseboya tepki verici (placebo reactor) denilmektedir. Plasebo kullanıldığında yan etki olduğunu söyleyen kişilere ise plaseboya olumsuz cevap veren (placebo negative reactor) denilmektedir. [5]

Plasebo etkisi elbette sadece tıbbi çalışmalarda karşımıza çıkmıyor. Bu etkinin varlığından haberdar olan şirketler de plaseboyu etkin olarak kullanabiliyor. Örneğin; çok sayıda şirket hafızayı, dikkati ve düşünme ile ilgili diğer becerileri artırdığını iddia eden video oyunları, eğitim setleri gibi ürünleri katılımcılara pazarlıyor. Katılımcılar ise bu oyunları oynadıktan sonra hafızalarında ve dikkatlerinde iyileşme bekledikleri için, bu şirketler tarafından ilan edilen olumlu sonuçların gerçek olduğunu düşünebiliyor. [7]

 Plasebo Nasıl Çalışıyor?

İnanç, insanın bildiği en eski ilaçtır. Bir hasta tedavi gördüğü zaman iyileşmeyi bekler. Hasta iyileştiğini gösteren işaretlere daha çok dikkat eder, beyni o işaretleri seçmeye ve tersi işaretleri görmezden gelmeye başlar.

1890’larda İvan Pavlov klasik koşullanmayı keşfetti ve birçok deneme sonucu, ünlü deneyinde de olduğu gibi, köpeklere zil sesini yemeğin gelmesiyle ilişkilendirmeyi öğretti. Köpekler zili duyunca yemek beklentisi sonucunda salyaları akmaya başlıyordu. Aynı etkiyi ilaçlar da bize yapabiliyor. Eğer kişiler belli bir tedavinin iyi geldiğini düşünüyorlarsa, plasebonun telkine dayalı etkisinden dolayı, rahatlama ve acının azaldığını hissedebiliyor.

Plasebo etkisinin nasıl acıyı azalttığı ve diğer semptomlara sebep olduğu hala bilinmese de insanların istemeleri halinde kendi kendine iyileşme semptomları gösterme gücüne yönelik bir tedavidir. Ayrıca tıpta bazı nörobilimciler bu konu hakkında önemli ipuçlarına ulaştılar. Nörobilimciler plaseboların beyinde bazı kimyasallar salgılattığı ve beyin aktivitesini değiştirdiğini buldular. [2-7]

Plasebo etkisinin aslında tek bir sisteme bağlı olmadığını, birden çok faktörün ve düzeneğin birleşimi sayesinde ortaya çıktığını biliyoruz. İlaç sonunda etki beklentisi, endişe hafifletme mekanizmalarının çalışması, beyindeki ödül devrelerinin çalışması, sosyal öğrenme, genetik yatkınlık ve kişilik özellikleri gibi farklı etkiler; hem beyindeki nörokimyasal mekanizmaları tetikliyor hem de hastalarda algı değişikliğine neden olarak plasebo etkilerinin ortaya çıkmasına neden oluyorlar. [6]

          Beklenti ve endişeyi hafifletme mekanizmaları, plasebo etkilerinin en başında geliyor. Hastalar kendilerine verilen ilaçlar nedeniyle iyileşme beklentisine kapılıyorlar. Tedaviyi uygulayan doktorun, tedavinin işe yaradığına yönelik telkini, hastanın çok etkili olduğunu düşünmesi hastalığın semptomlarının fizyolojik olarak gerilemesine neden olabiliyor.

Plasebo uygulamalarının, psikolojik etkilerinin de ötesine geçerek beyindeki nörokimyasal mekanizmaları da tetiklediği saptanmıştır. İnsanlarda bulunan doğal ödül mekanizmaları, uyaranlar sonucunda “nucleus accumbens” denen beyin bölgesinin uyarılması ve bunun sonucunda da dopamin maddesi salgılanmasına neden oluyor. Plasebo uygulanması sonucunda da aynı ödül mekanizmaları tetikleniyor. Uygulanan tedavi ile hastanın daha iyi olacağına dair beklentisi dopamin artışına neden oluyor. Artan dopamin sayesinde hasta kendini daha iyi hissediyor, ağrıları hafifliyor, şikayetlerinin geçmesini sağlıyor. [6]

 Özet

Plasebo “hekim tarafından tedavi edilen durum için özel bir etki göstermeyeceğine inanılan ve çoğunlukla simgesel etkisi için kullanılan bir tedavi biçimi ya da tıbbi tedavinin sonuçlarını hızlandırmayı amaçlayan bir tür girişim” olarak tanımlanmaktadır. Bununla birlikte plasebo almakta olan hastalara, aslında sadece etkisiz bir ilaç değil, beraberinde destek, ilgi ve güvence de verilmekte; bu da olumlu beklentiyi desteklemektedir. Özgül olmayan faktörlere cevap tıbbın her alanında görülmekle birlikte psikiyatride daha da önem kazanmaktadır. [1]

Bugün tüm tıp dallarında, tanım güçlüklerine ve bilinmeyen içeriğine rağmen plasebo etkisinin varlığı genel olarak kabul edilmektedir. Bu noktada  tartışılan yalnızca onun hangi hastalıkta ve hangi ilaçta ne düzeyde bir etkinlik oranına sahip olduğudur. Plasebo etkisi farklı faktörlere göre değişiklik gösterebilir hatta hekimin plaseboya inanması bile plasebo etkisinde rol oynamakta ve onu arttırmaktadır.

 Kaynaklar

[1] Göker, C., Yılmaz, A., Kumbasar, H. (2009). Plasebo Etkili Midir? Etik Midir? Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 19, Sayı: 2. 03.02.2022 tarihinde https://psychiatry-psychopharmacology.com/Content/files/sayilar/58/19_2_14.pdf adresinden alındı.

[2] Beril Dursunkaya. (2016). Plasebo Etkisi Nedir, Ne Değildir? Bilimsel Araştırmalarda Plasebo Nasıl Kullanılır? 29.01.2022 tarihinde https://evrimagaci.org/plasebo-etkisi-nedir-ne-degildir-bilimsel-arastirmalarda-plasebo-nasil-kullanilir-4325 adresinden alındı.

[3] Erol Göka. (2002). Plasebo Kavramı ve Plasebo Etkisi. Türk Psikiyatri Dergisi. 03.02.2022 tarihinde https://www.researchgate.net/profile/Erol-Goeka/publication/237124573_Plasebo_Kavram_ve_Plasebo_Etkisi/links/599abddaa6fdcc2615885c06/Plasebo-Kavram-ve-Plasebo-Etkisi.pdf adresinden alındı.

[4] Göka, E. Psikiyatriden Psikiyatriye Bakışlar. (2003). Türkiye: Odak Yayınları.

[5] Ö. Nazan Erdoğan. (2002). Plasebo ve Plasebo Etkiler. Ankara Ecz. Fak. Derg. 31 (4) 273-284.  https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/424695

[6] Işıl Arıcan. (2014). Plasebo: İyileşmeye İnanmak. 06.02.2022 tarihinde http://www.acikbilim.com/2014/04/dosyalar/plasebo-iyilesmeye-inanmak.html adresinden alındı.

[7] Sibel Çağlar. (2021). Beklentiler Vücudu Kandırırsa: Plasebo ve Nosebo Etkisi. 27.01.2022 tarihinde https://www.matematiksel.org/aciklanamayan-bir-fenomen-plasebo-etkisi/ adresinden alındı.

 

Yazar: Melisa Dilara Sürmen

Editörler: Zeynep Bahar Doğru, Bilge Nur Kılıç