Veganlık, hayvanların kullanıldığı sistemi reddeden; hayvanları ve hayvanlardan elde edilen ürünleri yemek, kıyafet ve benzeri herhangi bir alanda kullanmaktan mümkün olduğunca uzak durulan bir yaşam biçimidir[24]. Vegan bir hayatı benimsemek, hayvanların acı çekmesinin önüne geçerken aynı zamanda çevresel ayak izimizi de azaltarak doğaya katkıda bulunur. Doğru ve planlı bir şekilde ilerleyen bir vegan diyet, kronik rahatsızlıklara yakalanma riskini azaltır[16].
Veganlıkta Sağlık
Tallmadge, bitkilerin besin değerinin yüksek olması nedeniyle veganlığın beslenme konusunda yapılabilecek olan en sağlıklı seçimlerden biri olduğunu belirtmiştir[12].
Yüksek kolesterol ve obez tanısı konmuş 30 çocuğun ve bu çocukların ailelerinin vegan beslenmesinin ne gibi sonuçlar doğuracağının öğrenilmesi için bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırmanın verilerine göre yetişkinlerin ve çocukların kalp sorunlarına yakalanma riskinin azaldığı, obez tanısı konmuş çocukların kilo kaybı yaşadığı ve ailelerin kolesterol ile birlikle kan şekeri değerlerinin de düştüğü gözlemlenmiştir[14].
Vegan bir diyette karbonhidrat alımı daha yüksek gibi görüldüğünden, bu durumun kan şekerini yükseltebileceği düşünülebilir ancak yapılan araştırmalarda, diyabet hastalarında kandaki şeker yönetimi konusunda, vegan diyetlerin kontrollü diyetlere oranla yaklaşık 2.5 kat daha etkili sonuç verdiği gözlenmiştir[22].
B12 Vitamini
Vegan bir bireyin sıklıkla duyduğu sorulardan biri, nereden B12 vitamini aldığıdır. Sağlıklı bir vegan yaşam için B12 vitamini takviye olarak alınmalıdır. Ancak bu, veganlığın doğal olmadığı veya eksik olduğu anlamına gelmez. Bilinenin aksine B12 vitamini, hayvanlar tarafından değil bakteriler tarafından sentezlenir. İnsanların kalın bağırsağında bu vitamin sentezleniyor olsa da vücut bu vitamini dışarıya atar. Hayvanlar, insanların dışarıya attığı B12 vitamini toprağa karıştıktan sonra, bu vitamini topraktan da alabilir. Hayvanlar, bitkileri topraktan ve kökünden yediği için B12 vitamini alabilmektedir ancak bu yeterli olmadığından hayvanlara da insan eliyle B12 takviyesi verilmektedir. Hayvanlara da takviye olarak B12 verildiği göz önünde bulundurulduğunda B12 vitaminini takviye olarak almak ile hayvan yiyerek almak arasında doğallık açısından hiçbir fark yoktur. B12 vitamini için hayvan tüketmek, onları sadece aracı olarak kullanmaktır[13].
Demir
Oksijenin
kanda taşınması için gerekli olan demirin eksikliğinde, halk arasında kansızlık
olarak bilinen anemi ortaya çıkar. Veganlar ile yapılan bir anketin sonuçlarına
göre, toplum genelinde sıklıkla görülen demir eksikliğinin, vegan bireyler ile
navegan bireyler arasında görülme sıklığı olarak bir farklılık oluşturmadığı
sonucuna varılmıştır. Demirin emilimi için gerekli olan C vitamini sebze ve
meyvelerde yüksek oranda bulunduğu için bu durum veganların demir eksikliği ile
yüzleşmediğinin kanıtı olarak verilebilir[15].[7]
Kalsiyum
Hayvansal sütün içinde, kemik yapısının kuvvetlenmesinde etkili olan kalsiyum, fosfor, protein gibi yapıların bulunduğu doğrudur. Ancak aynı zamanda bu süt, yavru buzağının gelişmesi için olduğundan dolayı, içinde insan vücuduna fazla gelen ve uzun vadede zararı bulunan kolesterol, hormonlar ve yağ bulunmaktadır. Süt içince kemiklerimizin kuvvetleneceği ve kırılma riskinin azalacağı söylenir. Yapılan bir araştırmada, kadınlar için hayvansal süt tüketmek ile kalça kemiği kırığı riskinin azalması arasında bir ilişki olmadığı kanısına varılmıştır[2].
 |
| [8] |
Doktor Suat Erus’un aktardığı bir araştırmaya göre, insanlara, içindeki kalsiyum radyoaktif bir şekilde işaretlenmiş olan hayvansal süt verildiğinde sonuç olarak işaretli kalsiyumların idrar ile atıldığı gözlenmiştir. Süt asidik bir yapıda olduğu için vücut kendisini nötralize etmek için kalsiyumu kullanmaktadır. Bu kalsiyum da kemiklerden alındığı için bu durum kemik erimesine yol açabilmektedir[4]. Amerikan diyeti için kalsiyumun bir numaralı kaynağı süt ve süt ürünleri olarak gösterilmektedir ancak bununla birlikte damarları tıkayan yağın da bir numaralı kaynağı süt ürünleridir[18].
 |
| [10] |
Protein
Hayvansal protein ile bitkisel proteinin birbirinden farklı olduğu; bununla birlikte bitkisel proteinin hayvansal proteinden daha kalitesiz olduğu söylenir. Proteinin yapı taşı aminoasitlerdir ve hayvansal protein ile bitkisel proteinin içindeki aminoasit türü arasında bir fark bulunmamaktadır. Hayvanlarda, insan vücudu için gerekli olan tüm aminoasitlerin sentezlendiği düşünülse de ne insanlar ne de hayvanlarda vücudumuz için gerekli olan esansiyel aminoasitlerin sekizi sentezlenmez. Bu sekiz esansiyel aminoasidi hayvanlar da insanlar gibi bitkilerden alır. Hayvanların da bitkilerden gerekli olan bazı aminoasitleri almasıyla birlikte, hayvansal ürünlerde insan vücudu için gerekli olan tüm aminoasitler bulunmaktadır. Ancak bu aminoasitlerin hepsi bitkilerde de bulunur. Tek bir tür bitki yemek yerine birkaç farklı türü bir öğünde birleştiren bir birey vücudunun gereksinimini karşılayacak olan tüm aminoasitleri alabilmektedir[3].
Anne sütü bebeklerin gelişimi için gerekli olan her minerali, vitamini ve gıdayı içermektedir. Anne sütü ile beslenen bebekler başka hiçbir gıdaya ihtiyaç duymamaktadır. Anne sütü tüm hayvansal sütler arasında en düşük protein miktarına sahip olan süttür. Anne sütündeki protein oranı düşük gibi algılanabilir ancak aksine, anne sütündeki protein miktarı tam da olması gerektiği kadar olup insanlar için doğal ve normal seviyededir[11].
İnsanlar, çoğunlukla protein eksikliğiyle değil aksine protein fazlalığıyla ilgili sorunlarla karşı karşıya gelir. Gereğinden fazla protein alınmasının yan etkileri arasında; kemik yapısının ve kalsiyum dengesinin bozulması, böbrek ve karaciğer fonksiyonlarında bozulma, kansere yakalanma riskinin artması ve koroner hastalıkların daha da kötüye gitmesi bulunmaktadır[11].
 |
| [9] |
Omega 3’ün balıklarda bulunduğu doğrudur ancak bu, omega 3’ün sadece balıklarda bulunduğu anlamını taşımamaktadır. Omega 3 ne balıklar tarafından ne de insanlar tarafından sentezlenmez, üretilmez. Balıklar, kendileri için gerekli olan bu yağ asidini, denizdeki alglerden ve yosunlardan almaktadır. Balıkları omega 3 almak için aracı olarak kullanarak vücudumuza sadece omega 3 almakla kalmıyor aynı zamanda ağır metalleri de almış oluyoruz[29].
Omega 3’ün farklı formlarda bulunduğu doğrudur ancak vücudumuzun, omega 3’ü kullanabileceği forma getiremeyeceği sadece bir söylentiden ibarettir. İnsan vücudunda, omega 3’ü vücudumuzun kullanabileceği forma getirebilecek enzimler bulunmaktadır[29].
Hayvansal Ürün Sektörü
Süt Sektörü
Hayvansal süte olan talep ve ucuz süt arayışı, hayvancılıkta bir süt sektörü oluşmasına neden olmuş ve bir sanayileşmeye yol açmıştır[23].
Bilinen aksine inekler her zaman süt üretmez. Tıpkı insanlar gibi inekler de yavrularını beslemek için doğum yaptıktan sonra süt üretirler. İnekler sütünü yavruları için üretiyor olsa da süt sektörü sebebiyle yavrular doğumdan kısa bir süre sonra anne inekten uzaklaştırılır ve ineğin yavrusu için üretmekte olduğu süt insanlar için sağılmaya başlanır. Anne inekler, buzağıları kendilerinden uzaklaştırıldıktan sonra süt sağma makinelerine bağlanırlar. İnsan eli ile yapılan uygulamalarla; günümüzdeki inekler 1950’li yıllara kıyasla 4 kat daha fazla süt üretmektedir.
İneklerin doğal yaşam süresinin yaklaşık 20 yıl olduğu bilinmektedir ancak süt endüstrisinde kullanılan inekler 5 yıl yaşadıktan sonra mezbahaya gönderilirler. Bunun sebebi, ineklerin 5 yıl boyunca sürekli olarak yapay yollarla hamile bırakılmaları sonucunda verimliliklerinin azalmasıdır[20].
Ana ineğin doğurduğu buzağıları dişi değil ise bu, onların süt endüstrisi için işe yaramaz olduklarını gösterir. Bu buzağılar doğumdan kısa bir süre sonra farklı alanlarda kullanılmak için satışa gönderilirler. Buzağı dişi ise, annesi mezbahaya gönderildikten sonra annesinin yerini alması için yetiştirilir. Eski süt çiftliği sahibi olan Harold Brown, her bir bardak hayvansal sütte hiçbir yerde denk gelemeyeceğimiz bir zulüm olduğunu dile getiriyor[27].
Sanayi haline gelmiş süt sektöründen sızmış görüntülerde, ineklerin kesime gönderilene kadar kötü koşullar altında yaşadığı, zincirlenmiş bir şekilde sürekli olarak sütlerinin sağıldığı gözler önüne serilmiştir. İnek sağma makinelerindeki hijyensizlik, ineklerin bulunduğu ortamın steril olmaması ve yaşamları boyunca makineye bağlı olarak sütlerinin sağılması süt ineklerinde sıklıkla görülen “Mastitis” hastalığına yol açmaktadır. Bu hastalık, ineklerin memelerinde enfeksiyona sebep olur ve ölüme dahi yol açabilir[23].
Danimarka’da süt endüstri ile ilgili yapılan bir anket sonucunda insanların yarısından fazlasının bir ineğin doğal olarak sürekli süt verdiğini sandıklarını, ineklerin süt vermek için buzağı doğurması gerektiğini bilmediklerini dile getirmiştir. Aynı ankete katılan insanların %66’sı ise anne inek doğum yaptıktan saatler sonra buzağının annesinden alındığını bilmediğini söylerken bunları öğrendikten sonra insanların sadece %10’u bu durumun etik olduğu düşüncesinde olduğunu belirtmiştir[23].
Prof. Dr. T. Colin Campbell hayvansal sütün alerjik bir özelliği olduğunu belirtirken sütün başka bir sebeple oluşan alerjileri de tetiklediği bilgisini veriyor. Cilt sorunu olan aknenin, şiddetli baş ağrısı olan migrenin de sebepleri arasında hayvansal süt tüketimi olduğunu belirten Campbell, süt ürünleri tüketilmediğinde bu sorunların azaldığını hatta bazen sona erdiğini söylüyor. Campbell’in ortaya koyduğu bir araştırmada ise sütün içinde bulunan kazeinin kanserin tetikleyicilerinden olduğu sonucuna varılmıştır[27].
Yumurta Sektörü
Hayvan haklarının korunması ve gözetilmesi için kurulan bir organizasyon olan PETA’nın verilerine göre her yıl sadece ABD’de 300 milyondan fazla tavuk yumurta sektörü tarafından kullanılmakta ve öldürülmektedir[21].
Yumurta endüstrisinde kullanılacak olan tavukların gagalarının birbirlerine zarar vermeme amacıyla kesildiği ve bu işlem sırasında herhangi bir anestezinin veya ağrı kesicinin kullanılmadığı da PETA tarafından sunulan veriler arasındadır[19].
Tavuklar yaklaşık 2 sene boyunca kafeslerde dip dibe, hijyenin ve sterilizasyonun olmadığı bir ortamda tutulurlar. 2 senenin sonuna gelinmesiyle beraber tavukların verimliliği azalır ve kesime gönderilirler. Yumurta endüstrisindeki tavuklar kötü koşullarda tutulduğu için bu tavukların yaklaşık %30’unda kırık kemikler bulunur. Hasarlı olan tavukların etleri çoğu zaman hayvan yemi olarak kullanılırken bu tavukların insanlar için kesime gönderildiği de bilinmektedir. Dişi olmayan civcivler tıpkı süt sektöründeki erkek inekler gibi yumurta endüstrisinde değersiz olduğu için her yıl milyonlarca civciv canlı bir şekilde öğütücülere atılır ve hayatlarına son verilir[21].
2020 yılının verilerine göre dünyada 6 milyar erkek civciv endüstri için bir önem arz etmediğinden dolayı öldürülmektedir[17].
17 yıl boyunca 30 binden fazla yetişkinin izlenmesinin sonucunda 2019 yılında yayınlanan çalışmada; her gün yenmekte olan yumurtanın yarısının kalp rahatsızlıkları riskini yaklaşık %5 oranında arttırdığı gözlemlenirken ölüm riskini ise %8 oranında arttırdığı öne sürülmüştür[17].
Bal Sektörü
Arıların, balı insanların tüketmesi için ürettiği yanılgısı tıpkı diğer endüstrilerde yaratıldığı gibi bal endüstrisinde de yaratılmıştır. Arıların birincil enerji kaynağı olan bal, normal şartlarda elverişsiz havalarda da arıların gerekli besinleri alması için kullanmaları içindir. Ancak sektör, arıların kendileri için ürettiği balı kovadan alır ve yerine besin değeri açısından daha fakir olan şekeri koyar. Bal sektöründeki bir bal arısı, bal üretmek için 1500’den fazla çiçeği gezmelidir. Arılar yaşamları boyunca bir çay kaşığı kadar bile bal üretemezler[25].
Arıların kovanda kalması için o kovanda bir kraliçe arı bulunmalıdır. Endüstri ürünü olmayan kovanlardaki kraliçe arılar yaklaşık 5 yıl yaşayabilmekte iken; geçen zamanın kraliçe arının yumurta sayısını azaltması sebebiyle 1 sene sonunda verimliliği azalan kraliçe arı öldürülür ve yerine yenisi konur. Bir kovanda mutlaka bir tane kraliçe arı bulunması gerektiği için bu arılar yüksek fiyatlara satılmaktadır. Kraliçe arının kovandan uçup gitme riskini almak istemeyen arıcılar, kraliçe arının kanatlarını kırparlar. Bu sayede kraliçe arının kovanı terk etmesinin önüne geçilmiş olur. Doğal şartlarda bir kovandaki kraliçe arı 5 sene boyunca aynı kaldığı için 1 sene sonunda eski kraliçe arının kovandan alınması sonucu getirilen yeni kraliçe arı diğer arılar tarafından benimsenmeyebilir. Bu duruma bir çözüm bulunamazsa başka kraliçe arılar kovana alınır ve durum gözlemlenir. Kabul edilmeyen kraliçe arı ise kanıtlarının da kesik olduğu senaryoda ölüme terk edilir[1].
Diğer tüm sektörlerde olduğu gibi arıcılıkta da erkek arılar sektör için değerli değillerdir. Erkek arıların tek görevi dişi arılar ile çiftleşmek olduğu için sayılarının kontrolsüz bir şekilde artması istenmez. Bal üretemeyen erkek arılardan çeşitli yollarla kurtulunur[1].
Veganlık ve Doğa
Hayvanları sektörde kullanmaya devam etmek için yapılan tarım, insanların sebep olduğu çevresel kirliliklerin, ağaçlandırma tahribatının ve sera gazlarının emisyonlarının önemli sebeplerinden biridir[28].
Doğada tahribatın ve dolayısıyla ormansızlaşmanın öne çıkan nedenlerinden biri hayvansal tarımdır. Normalde üretilen tarım ürünlerinin çevreye olan etkisiyle hayvansal tarım yapılmasının etkisi kıyaslandığında, hayvansal tarımın çevreye daha fazla hasarı olduğu 2018 yılında Oxford Üniversitesi’nde yapılan bir araştırmada gösterilmiştir. Aynı araştırmanın verilerine göre tüm dünya hayvansal ürün kullanmayı bıraksaydı, dünya genelinde tarım için kullanılan alan %75 oranında azalırdı[28].
Dünyada 500 milyondan fazla insanın içilebilir temiz suya erişimi yokken; hayvansal tarım sektöründe içilebilir suyun yaklaşık %30’u kullanılmaktadır. Hayvansal gıdaların kullanıldığı bir beslenme biçimi ile vejetaryen diyetlerin karşılaştırılması sonucunda vejetaryen diyetlerin diğer beslenme biçimlerine kıyasla daha az su tüketimini sağladığı kanısına varılmıştır[26].
Vegan beslenmenin, sera gazı emisyonunu %50 oranına kadar azaltabilmekte yüksek potansiyel taşıdığı belirtilmiştir[5]. 2019 yılında yapılan Birleşmiş Devletler İklim Krizi panelinde sera gazı emisyonlarını azaltıp kontrol altına almak için bitki bazlı diyetlere geçişin önemi üzerinde durulmuştur[28].
Vegan bir yaşam, hayvanların refahının yüksek kalması, özgürlüklerinin kısıtlanmaması ve onlara mal değil de can gözüyle bakılması için var olduğu gibi; sağlık sorunlarına iyi gelmesi, doğaya katkısı bulunması sebebiyle de ortaya çıkmıştır. Vegan bir hayatın insan sağlığına bir zararının bulunmadığı, aksine yararlarının olduğu bu yazının belli kısımlarında anlatılmıştır. Türcülüğün sona ermesi, bazı sağlık sorunlarına çözüm bulunması ve doğaya olan zararlı etkilerin ortadan kalkması için vegan olmak, verilebilecek en iyi kararlardan biridir.
Kaynaklar
[1] Alpaslan, Z. I. (2020). Arıcılık sektörü ve arı ürünlerinin perde arkası. TVD Haberler. 26.10.2021 tarihinde http://haberler.tvd.org.tr/2020/09/10/aricilik-sektoru-ve-ari-urunlerinin-perde-arkasi/ adresinden alındı.
[2] Bischoff-Ferrari, H. A., Dawson-Hughes, B., Baron, J. A., Kanis, J. A., Orav, E. J., Staehelin, H. B., Kiel, D. P., Burckhardt, P., Henschkowski, J., Spiegelman, D., Li, R., Wong, J. B., Feskanich, D., ve Willett, W. C. (2011). Milk intake and risk of hip fracture in men and women: A meta-analysis of prospective cohort studies. Journal of Bone and Mineral Research, 26(4), 833–839.16.10.2021 tarihinde https://doi.org/10.1002/jbmr.279 adresinden alındı.
[3] Dr. Suat Erus. (2017, 20 Kasım). Hayvansal protein olmadan olmaz mı? | #2 Beslenmede Doğru Bilinen Yanlışlar [YouTube video]. https://www.youtube.com/watch?v=76nch9oWTEc adresinden alındı.
[4] Dr. Suat Erus. (2017, 23 Kasım). Süt içmezsek kemiklerimiz nasıl gelişecek? | #3 Beslenmede Doğru Bilinen Yanlışlar [YouTube video]. https://www.youtube.com/watch?v=9SmPZsIxarQ adresinden alındı.
[5] Eshel, G., Stainier, P., Shepon, A., ve Swaminathan, A. (2019). Environmentally optimal, nutritionally sound, protein and energy conserving plant based alternatives to U.S. meat. Scientific Reports, 9(1). 06.11.2021 tarihinde https://doi.org/10.1038/s41598-019-46590-1 adresinden alındı.
[6] Feskanich, D., Bischoff-Ferrari, H. A., Frazier, A. L., ve Willett, W. C. (2014). Milk consumption during teenage years and risk of hip fractures in older adults. JAMA pediatrics, 168(1), 54–60. 16.10.2021 tarihinde https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2013.3821 adresinden alındı.
[7] Fırat, D. Demir Eksikliğinde Tüketilmesi Gereken 10 Vegan Yiyecek. Bitkisel Besleniyorum. 16.10.2021 tarihinde https://bitkiselbesleniyorum.com/demir-eksikligi-icin-tuketilmesi-gereken-vegan-yiyecekler/ adresinden alındı.
[8] Fırat, D. Vegan Kalsiyum Kaynakları Nelerdir? Bitkisel Besleniyorum. 16.10.2021 tarihinde https://bitkiselbesleniyorum.com/vegan-kalsiyum-kaynaklari/ adresinden alındı.
[9] Fırat, D. 9 Vegan Omega 3 Kaynağı. Bitkisel Besleniyorum. 16.10.2021 tarihinde https://bitkiselbesleniyorum.com/vegan-omega-3-kaynaklari/ adresinden alındı.
[10] Fırat, D. 10 Sağlıklı ve Vegan Protein Kaynağı. Bitkisel Besleniyorum. 16.10.2021 tarihinde https://bitkiselbesleniyorum.com/vegan-protein-kaynaklari/ adresinden alındı.
[11] Greger, M. (2016, 27 Haziran). The Great Protein Fiasco. [YouTube video]. https://nutritionfacts.org/video/the-great-protein-fiasco/ adresinden alındı.
[12] Kelly, D. Is It Better to Be a Vegetarian? WebMD. 16.10.2021 tarihinde
https://www.webmd.com/diet/features/is-it-better-to-be-a-vegetarian#2 adresinden alındı.
[13] Kınıkoğlu, O. (2019). B12 Vitamini Eksikliği ve Veganlık. Vegan Sağlık ve Yaşam. 16.10.2021 tarihinde https://www.oguzcankinikoglu.com/b12-vitamini-eksikligi-ve-veganlik/ adresinden alındı.
[14] Macknin, M., Kong, T., Weier, A., Worley, S., Tang, A. S., Alkhouri, N., ve Golubic, M. (2015). Plant-based, no-added-fat or American Heart Association diets: impact on cardiovascular risk in obese children with hypercholesterolemia and their parents. The Journal of pediatrics, 166(4), 953–9.e93. 24.10.2021 tarihinde https://doi.org/10.1016/j.jpeds.2014.12.058 adresinden alındı.
[15] Mangels, R. (2018). Iron in the Vegan Diet. The Vegetarian Resource Group. 16.10.2021 tarihinde https://www.vrg.org/nutrition/iron.php adresinden alındı.
[16] Marcus, E. Why Go Vegan? The Top Reasons Explained. Vegan.com. 16.10.2021 tarihinde https://vegan.com/info/why/ adresinden alındı.
[17] Million Dollar Vegan. (2020). Egg farming: Facts and truth about the egg industry.. 24.10.2021 tarihinde https://www.milliondollarvegan.com/egg-farming/ adresinden alındı.
[18] NutritionFacts.org. (2011,). Plant vs. Cow Calcium. [YouTube video]. https://www.youtube.com/watch?v=x_CAqpBnd5E adresinden alındı.
[19] PETA. Poultry and Eggs: Industries That Abuse Chickens. 24.10.2021 tarihinde https://www.peta.org/issues/animals-used-for-food/animals-used-food-factsheets/poultry-eggs-industries-abuse-chickens/ adresinden alındı.
[20] PETA. The Dairy Industry. 16.10.2021 tarihinde https://www.peta.org/issues/animals-used-for-food/factory-farming/cows/dairy-industry/ adresinden alındı.
[21] PETA. The Egg Industry. 24.10.2021 tarihinde https://www.peta.org/issues/animals-used-for-food/factory-farming/chickens/egg-industry/ adresinden alındı.
[22] Petre, A. (2020). 16 Studies on Vegan Diets — Do They Really Work? Healthline. 24.10.2021 tarihinde https://www.healthline.com/nutrition/vegan-diet-studies adresinden alındı.
[23] Spindler, H. (2020). The Truth Behind The Dairy Industry. The Humane League United kingdom. 16.10.2021 tarihinde https://thehumaneleague.org.uk/article/the-truth-behind-the-dairy-industry adresinden alındı.
[24] The Vegan Society. (2021). Definition of veganism.. 16.10.2021 tarihinde https://www.vegansociety.com/go-vegan/definition-veganism adresinden alındı.
[25] The Vegan Society. The honey industry. 26.10.2021 tarihinde https://www.vegansociety.com/go-vegan/why-go-vegan/honey-industry adresinden alındı.
[26] Vanham, D., del Pozo, S., Pekcan, A. G., Keinan-Boker, L., Trichopoulou, A., ve Gawlik, B. M. (2016). Water consumption related to different diets in Mediterranean cities. Science of the Total Environment, 573, 96–105. 06.11.2021 tarihinde https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2016.08.111 adresinden alındı.
[27] Vegan Earth. (2020, 18 Mayıs). Sütün Karanlık Yüzü || Süt Neden Masum Değil? [YouTube video]. https://www.youtube.com/watch?v=Jv0F8xGjo7E&t=6s adresinden alındı.
[28] Vegan Outreach. Going Vegan: An Effective Way to Reduce Environmental Impact. 06.11.2021 tarihinde https://veganoutreach.org/environment/ adresinden alındı.
[29] Vegan Patates. (2019, 24 Ağustos). Vegan Beslenme ve Omega 3 │Vegan Patates 3.Bölüm. [YouTube video]. https://www.youtube.com/watch?v=_fnQ4MhtREE adresinden alındı.
Yazar: Aleyna Ataşkaya
Editörler: Berna Kurt, Fatma Güldoğan
